|
Secularisatie
Secularisatie
Inleiding Tegenwoordig verstaan we onszelf als vrije, mondige mensen die zich niet meer laten voorschrijven hoe ze moeten leven en wat ze moeten geloven. We hebben ons onttrokken aan de bevoogding van kerk en geestelijkheid. Dat is een hele geschiedenis geweest. Dit proces van secularisatie of verwereldlijking begon in de Renaissance met de emancipatie van filosofie, wetenschap en kunst, zet in de Verlichting van de 18-e eeuw sterk door en zo is het gebleven. Het is een ontwikkeling die veel goeds heeft gebracht: democratie, gezondheidszorg, automatisering enz. Maar dat is niet het hele verhaal. Er zitten ook zorgelijke kanten aan1. Hier beperken we ons tot de geestelijke gevolgen: dat God uit de beleving is verdwenen. Hij is dood verklaard (Nietzsche), een projectie (Feuerbach, Freud), opium van het volk (Marx), een samenbindende factor (Durkheim). Geloven slaat tegenwoordig nergens meer op; het materiële is het enige dat echt bestaat, het hier en nu het enige dat telt. Domenico Tiepolo (1727 – 1804) In een BBC-serie over de kunstgeschiedenis vat presentator en kunstkenner Waldemar Januszczak samen wat de stand van zaken is op het eind van de 18-e eeuw. De beeldende kunst van dat moment (rococo) toont mensen die hun geluk zoeken in leuke dingen (drank en vrouwen), op reis zijn en zich verkleden als was het carnaval: ze nemen niets meer serieus, God is verdwenen. Dat ging toen nog om een rijke, bevoorrechte elite, maar het bleek een voorbode van onze tijd te zijn, waarin zovelen vinden dat school, werk, leven enz 'leuk' moet zijn, ze vooral genieten moeten, zoveel mogelijk op vakantie gaan en zich op internet allerlei personages aannemen. Dan komt de volgende plafondschildering voorbij: .jpeg)
Afb. 37 L'Altalena di Pulcinella (+/- 1792) Dit werk genaamd ‘Altanea di Pulcinelli'2 van Domenico Tiepolo ontlokt Januszczak het volgende commentaar: “Pulcinella, de wellustige Venetiaanse schurk heeft de frescovakken overgenomen waarop ooit goden en helden stonden. Eerder zou op dit plafond Apollo in z’n strijdwagen te zien zijn, of Jezus die ten hemel opsteeg. Nu zien we een circusact van een groep Pulcinella’s rond een koorddanstouw. Welkom, zegt Domenico Tiepoli, in de moderne wereld.” We beleven geen transcendentie meer. Vroeger was dat anders. De natuur wees op de Schepper. Het geweten op de Wetgever. Iets toevalligs kon op Gods leiding wijzen, Iets bijzonders kon als een wonder beleefd worden. Een droom kon een boodschap van God bevatten. Een mens kon ‘goddelijk’ zijn: priester, profeet, een heilige. Natuurverschijnselen als regen, droogte, onweer konden een boodschap bevatten. Je lotgevallen (ziekte, dood enz) hadden met Gods voorzienigheid te maken. Het leven hier en nu liet op allerlei manieren iets van God zien. Deze godsdienstige ervaringen werden bovendien geduid vanuit een traditioneel kerkelijk geloofskader. Het bleven geen op zich zelf staande voorvallen. Er was een verband, een context:
Nihilisme Er zijn maar weinig mensen die het aandurfden deze leegte, de zinloosheid van alles in te zien. Die het waagden werden er niet zelden ziek van3. Het is veel gemakkelijker om je voor deze dingen af te sluiten door in het hedonisme of een ander isme te vluchten, of de roes van drank en drugs te zoeken. Opleiding, werk, gezin, sport, maatschappelijke verpichtingen bieden ook volop afleiding. Maar hoe zinvol al deze dingen ook kunnen zijn, kom je daar mee uit in het zicht van de dood? Heb je er genoeg aan geconfronteerd met je fouten en tekorten? Zal het je sterken als tegenslag en ziekte zich aandienen? Levert het waarden en normen als je voor een moeilijke keus staat? Stimuleert het tot geloof, hoop en liefde? Nee dus. Daarom blijft ons hart onrustig en vragen we: hoe kan er anno nu nog sprake zijn van ruimte voor God, voor transcendentie? Het echte atheïsme zegt dat dat niet meer kan. Maar er zijn ook andere antwoorden gegeven, te verdelen in drie groepen: 1 Secularisatie niet al te serieus nemen Hier is het uitgangspunt dat God bestaat en van een totaal andere orde is dan alles wat bestaat (transcendent theïsme), en zo, als de gans Andere 'nabij' is, een God van mensen.
2 Instemmen met resultaat van secularisatie
3 Genuanceerd oordelen over uitkomsten van secularisatie
We kunnen elk van deze antwoorden zien als pogingen om mensen een uitweg uit het nihilisme te bieden. In die bedoeling zijn deze theologen en filosofen zonder meer te waarderen. Over secularisatie en God denken ze weliswaar verschillend, maar over de mens zijn ze het min of meer eens. Ze delen de visie dat wij niet kunnen leven voor de leuk en het lekker. We hebben niet genoeg aan enkel hier en nu. De oplossingen die ze vervolgens bieden zijn wel zeer uiteenlopend en kunnen niet allemaal even waar en geldig zijn. Hoe is hier een keus te maken? Keuze Het gaat hier niet om harde wetenschap waar iets te bewijzen valt, maar om geloofsleer en die is altijd persoonlijk, subjectief want die komt voort uit geloof. Daar begint het mee: met het daadwerkelijke geloof, het geloof dat gelooft (fides qua). Je daarop bezinnen leidt vervolgens tot geloofsleer (fides quae). De geloofsleer schrijft dus niets voor, maar volgt uit het geleefde geloof (fides querit intellectum - het geloof zoekt begrip). Elke geloofsleer is dus in zijn oorsprong persoonlijk. Weliswaar niet zo privé dat je er niet met anderen over van gedachten zou kunnen wisselen, maar wel iets dat van jezelf is8. Daar gaat niemand anders over. Het is dus niet mogelijk een 'objectieve, ware geloofsleer' op te stellen of 'de bijbelse boodschap' uit de bijbel te destilleren, laat staan die aan elkaar voor te schrijven. Wat we wel kunnen is elkaar in ons hart laten kijken en laten delen in het geloof zoals dat in ieder van ons leeft en ons bestaan zin verleent. En proberen elkaar daarin te bemoedigen en te verrijken. Dus alle drie groepen hebben recht van bestaan. Ze zijn niet - afgezien van eventuele onjuistheden en logische denkfouten - waar of niet-waar. Ze zijn alle drie 'waar' in de zin van geldig voor wie het onderliggende geloof heeft. Helaas heeft het in de kerk vaak ontbroken aan dit inzicht, met alle conflicten en scheuringen tot gevolg. 1 Consumentisme, uitputting van de bodemschatten, vervuiling van bodem, lucht en water, klimaatverandering, uitgestorven planten- en dierensoorten. 2 Altalena is Italiaans voor schommel. Pulcinella betekent kuikentje. Hier is het de naam voor één van de toneelfiguren uit de Commedia del'Arte: een verklede man, gebochelde en met een grote neus. 3 De filosoof F. Nietzche, de beeldhouwer F.X. Messerschmidt (1736 - 1783), de schilders Goya en van Gogh en anderen hebben de werkelijkheid, ontdaan van zijn transcendentie, beleefd als chaotisch, demonisch, angstaanjagend. Sartre schreef een roman La Naussée (Walging). Waar het maatschappelijk op uit zou lopen heeft Kafka aangevoeld en beschreven in Der Prozess. 4 In 'Waar is God gebleven, een zoektocht naar het Heilige', p 140) 5 In 'Het geloof der goddelozen'. Nog verder gaat L. Sexson. In 'Gewoon Heilig, de sacraliteit van het alledaagse' maakt ze duidelijk dat er wat haar betreft geen scheiding bestaat tussen het sacrale en profane: alledaagse dingen kunnen een bijzondere betekenis krijgen. Dat is het heilige. 6 Het verwijt van projectie is maar gedeeltelijk terecht, nl. voorzover het om wensdromen gaat. Maar oprecht geloof is ook projectie. Zonder projectie is geloven niet mogelijk. 7 Het verwijt van opium is eveneens maar tot op zekere hoogte terecht, nl. voorzover het sust en de vervreemdende maatschappelijke verhoudingen niet aan de kaak stelt. Maar oprecht geloof biedt ook troost. Mogen we van geloof niet verwachten dat het ons op een of andere manier goed zal doen? 8 En alleen maar echt is en echt blijft, voorzover het verbonden is met je geloof zoals dat in je leeft. | ||
| terug | ||